Nieuw in collectie door Ive Stevenheydens #3

Sinds de negentiende eeuw ontwikkelde de Afrikaanse diaspora in Brazilië Candomblé: een geloof dat voortbouwt op verschillende traditionele religies van West-Afrika en ook invloeden van het Rooms-Katholicisme in zich draagt. In de vele rituelen die Candomblé rijk is, staat de verering van de orixás centraal - figuren die op gelijke hoogte staan als heiligen in het christendom.

Patricia Werneck Ribas (°1972, Brazilië) toont in The Possessed (2022, 16' 19") zo een kleurrijk en uitbundig ritueel waarin drummers, zangers en dansers samenspannen en zo rechtstreeks met een orixá trachten te communiceren.
Rond dat soort rituelen hangt, dankzij bijvoorbeeld de westerse beeldvorming in horrorfilms en - vooral - door het consequente misprijzen van Candomblé door de christelijke gemeenschap, nog steeds een mystiek sfeertje van duistere handelingen zoals het oproepen van geesten.

Werneck Ribas doorbreekt dat ellendige cliché. Vanuit een post-koloniaal perspectief beschouwd krijgt deze vreugdedans die we in The Possessed volgen een verfrissende en veeleer positieve lezing. Toch hangt wat gebeurde in het koloniale Portugese verleden als een onuitwisbare voile over het werk. En daar weet Werneck Ribas inherent slimme commentaar op te poneren.
We zien op een ietwat verlaten, met rotsen bezaaid Braziliaans strand een stel performers uitgedost in kleurige, van hoepelrokken voorziene kostuums en met maskers. Ze dansen en zingen.

Over de in realtime gefilmde handelingen plaatst Werneck Ribas tekstfragmenten van Europese schrijvers en denkers onder wie Albert Camus en Goethe. De quotes in het Frans, Portugees, Engels en Duits weerklinken met akelig verwrongen stemmen. Het wordt al snel duidelijk dat de teksten van deze gecanoniseerde denkers niet zelden bijzonder verouderd klinken (racistisch ook, zo passeert zelfs het n-woord!).

Net door het naast elkaar plaatsen van beeld en tekst - een al even eenvoudige als geniale ingreep - weet Werneck Ribas' The Possessed een denkparcours uit te stippelen over de aanslepende sporen van koloniale en modernistische tirannie, van lang onderdrukkende autoriteiten.
Het werk lijkt wel dienst te doen als een audiovisuele vorm van exorcisme, van het uitdrijven van wat in het verleden Brazilië en vele slaven overkwam. Vooral onderstreept het dat Candomblé, zoals het christelijke perspectief ons nog steeds voorhoudt, helemaal geen demonen oproept.

Zijn deze zogeheten spoken niet altijd al louter hersenspinsels in westerse hoofden geweest?

Welke lessen kunnen we trekken door naar stemmen uit het verleden te luisteren? Blijven veel van die meningen te weinig gehoord of zijn ze zelfs ongehoord? En hoe gaan we met die erfenis dan om? Heeft het überhaupt nog wel zin om vandaag een antwoord te formuleren op een oproep uit vervlogen tijden?

In het indringende Message from Mukalap (2021, 14' 41") broeien deze en meer intrigerende vragen - onderhuids.

De kunstenaar, fotograaf en filmmaker Judith Westerveld (°1985, Nederland) vertrekt voor deze poëtische filmbrief van een 'gevonden' sonoor document uit 1936.
Opgegroeid in Nederland en Zuid-Afrika, plaatst Westerveld zichzelf overtuigd in het werk. Zo gaat ze een moedige experimentele dialoog aan met een al evenzeer dappere stem uit het verleden.

Rond 1936 registreerde de Zuid-Afrikaanse man Mukalap zijn uitnodigende monoloog op een onderhand ietwat gedateerde drager: een fonograafplaat in acetaat (ook wel bekend als lacquer, dubplate, transcriptiondisc of test acetate). Mukalaps ruim negentig jaar oude registratie vormde een oproep naar een Europees publiek toe om simpelweg gehoord te worden. Hij en zijn volk, in een met uitsterven bedreigde taal.

De man sprak namelijk het !ora, een in 2013 helaas effectief verdwenen taal die tot de grotere, in zuidelijke delen van Afrika vaak gebezigde Khoe-taalfamilie behoorde.
Mukalap werd destijds gehoord, maar niet aanhoord: zijn boodschap werd publiekelijk afgespeeld in 1938 op het Third International Congress of Phonetic Sciences te Gent.
Mukalap riep echter niet enkel op tot erkenning, maar drong met zijn boodschap vooral aan op een reactie, op een weerwoord van de ander. In het westen stuurde niemand echter ooit een bericht terug.

Met het indringende en ontroerende Message from Mukalap brengt Westerveld daar verandering in. Tegelijkertijd onderzoekt ze, vanuit een post- of de-koloniaal perspectief, de hedendaagse relevantie van archiefmateriaal. Ze doet dit met passie en betrokkenheid alsook met respect: de kunstenaar/ filmmaker maakt in het werk al even vlijtig gebruik van kikker- en vogelperspectieven als van afstandelijke cameraposities.
Diverse technieken van storytelling hanterend, spreekt ze in haar eigen moedertalen - het Nederlands, Engels en het Afrikaans - alsook in het !ora Mukalap toe.

In samenwerking met de componist, fonograaf en onderzoeker Aleks Kolkowski toont ze ook de registratie van haar antwoord op een His Masters Voice disc recorder. Terwijl Kolkowski de machine begeleidt die groef per groef een maagdelijke lakschijf 'beschrijft' - dezelfde techniek en technologie uit de tijd van de afzender - vult gaandeweg de film zich steeds meer met emotie en intensiteit. Zo ontstaat er een imaginaire doch essentiële conversatie tussen tijden en plaatsen.

Message from Mukalap slaat een beklijvende brug tussen Noord en Zuid, het nu en het verleden, tussen leven en dood. Westervelds boodschap sluit aan bij haar voorganger en levert vooral een krachtige nieuwe herinnering dat 'de geschiedenis' nooit achter ons ligt en dat hedendaagse maatschappijen continu lessen kunnen trekken uit het verleden.